Nowoczesne werniksy syntetyczne

Werniksy to specjalne lakiery, którymi pokrywa się warstwę malarską obrazu, aby zabezpieczyć ją przed szkodliwym wpływem środowiska, słońca i kurzem.

Artyści zawsze przykładali wielką wagę do odpowiedniego zabezpieczenia swojego dzieła, ponieważ jego stan jest jedną z cech decydujących o jego wartości zarówno artystycznej jak i rynkowej. W tym celu używali naturalnych żywic, z których wyrabiali werniksy.

Mijające wieki pokazały, że były to dość skuteczne praktyki, ale nie doskonałe. I chociaż w dobrych warunkach nawet wielowiekowe obrazy rzeczywiście zachowywały swoją urodę i jakość, to jednak upływający czas sprawiał, że tradycyjne werniksy ulegały degradacji: żółkły, traciły przejrzystość i w końcu pękały.

Artyści i konserwatorzy od dawna szukają bardziej stabilnych materiałów do werniksowania. Na ich potrzeby odpowiedział przemysł chemiczny. Powstały nowoczesne syntetyczne farby akrylowe, media i werniksy.

Werniksy syntetyczne a tradycyjne - badania

Nowoczesne syntetyczne werniksy najczęściej produkowane są na bazie żywicy cykloheksanonowej i akrylowej. Są powszechnie dostępne na rynku i łatwe w użyciu. Rodzi się jednak pytanie, czy są tak samo trwałe i skuteczne jak werniksy tworzone na bazie żywic naturalnych. Powstały zaledwie w poprzednim wieku, nie mają jeszcze nawet 100 lat i nie wiemy, jak długo i jak skutecznie będą chronić malowidła. W poszukiwaniu odpowiedzi na takie pytanie przeprowadzono intensywne badania między innymi w ramach doktoratu Nottingham Trent University na bazie zbiorów National Gallery of Art, a na polskim gruncie w pracowniach konserwacji zabytków UMK, gdzie badano oddzielnie właściwości akrylu i cyklohaksanonu.

Badano trwałość werniksów syntetycznych metodą przyspieszonego starzenia, nieinwazyjną i przenośną optyczną tomografią koherencyjną (OCT) oraz sprzętem do magnetycznego rezonansu jądrowego (NMR).

Żywice syntetyczne w werniksach

Do produkcji werniksów malarskich już od lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku producenci wykorzystują zasadniczo żywice akrylowe i cykloheksanonowe.

Żywice akrylowe

W składzie werniksów akrylowych znajdują się różne żywice akrylowe. Najczęściej są to akryle pod handlową nazwą Paraloid B67 i Plexigum P28. Do nich dodaje się substancje pomocnicze, które mają właściwości stabilizujące, poprawiające zwilżenie czy matujące.

Artyści chcą mieć werniksy dające efekt matowy, półmatowy lub wysoki połysk. Substancje dodawane do werniksów w celu uzyskania takich efektów mają bardzo istotny wpływ na ich właściwości ochronne.

Warto wiedzieć, że werniksy, w których efekt matowy uzyskano przez dodanie wosku pszczelego są bardziej elastyczne niż werniksy, w których ten efekt osiągnięto za pomocą krzemionki koloidalnej. Dzięki elastyczności mniej są narażone na pękanie, ale niestety łatwiej się brudzą. Powszechnie stosowane werniksy akrylowe są dużo bardziej stabilne niż werniksy mastyksowe, damarowe i cykloheksanonowe, ale mają znacznie gorsze właściwości optyczne, zwłaszcza w odniesieniu do olejnej warstwy malarskiej, dlatego dodaje się do nich fotostabilizatory.

Wprowadzenie odpowiedniego fotostabilizatora przedłuża okres stabilności cech estetycznych i ochronnych. Sprawia że werniksy są bardzo odporne na starzenie się pod wpływem światła - nie żółkną. Niestety werniksy akrylowe ulegają procesowi sieciowania. W wyniku tego procesu zwiększa się twardość (maleje elastyczność) powłoki i - po pewnym czasie - maleje rozpuszczalność. To z kolei istotna trudność podczas renowacji warstwy malarskiej obrazu. Z tych powodów warto zwracać uwagę przede wszystkim na skład chemiczny werniksów, aby wiedzieć, czego się po nich spodziewać.

Żywice cykloheksanonowe

Żywica cykloheksanonowa to policyklo-heksanon, który znamy pod nazwą handlową Laropal K 80. Masa cząsteczkowa tej żywicy wynosi zaledwie ok. 400 g/mol, czyli zgodnie z badaniami doskonale nadaje się do użycia w werniksie. Można uzyskać z tej żywicy nawet pięćdziesięcioprocentowe roztwory, które mimo tak dużego stężenia odznaczają się niedużą lepkością. W praktyce są rozlewne i łatwo się rozprowadzają, a po wyschnięciu tworzą gładkie i błyszczące powłoki. Cechuje je duży współczynnik załamania światła, który wpływa na zwiększenie kontrastu i nasycenia kolorów. Werniksy cykloheksanonowe zostały wprowadzone jako alternatywa dla werniksów wytwarzanych z żywic naturalnych, ponieważ przewyższają je pod względem odporności na działanie światła.

Jednak nie są doskonałe. Żywice cykloheksanonowe mają pewną skłonność do fotoutleniania. Jest ona co prawda mniejsza niż w przypadku żywicy damarowej, co przekonuje do zastępowania tej ostatniej, ale większa niż w przypadku żywic akrylowych. W praktyce oznacza to, że użycie werniksu cykloheksanonowego w miejsce werniksu tradycyjnego, damarowego, da lepszy efekt, szczególnie że metylocykloheksanon w werniksie spełnia funkcję uelastyczniającą, zmniejszającą twardość i nadmierną kruchość.

Werniksy syntetyczne w sprzedaży

Werniksy cykloheksanonowe (w handlu: cykloheksanowe) i akrylowe pomyślnie przeszły testy i badania naukowe. Dobrze opisano ich skład i wyróżniające cechy. Poszerzyły gamę środków artystycznych dostępnych dla współczesnych artystów malarzy. Znajdziesz je w kategorii mediów malarskich w postaci płynnej albo w aerozolu. Szczególnie bogata jest oferta firmy Talens, ale także marki Winsor&Newton, Schmincke czy naszej polskiej Renesans.